Moralne wychowanie dzieci: podstawowe etapy i rady rodzicom

Helena, matka 8-letniego Eugeniusza, opowiada, że pewnego razu jej syn przyniósł ze szkoły nowy długopis. Powiedział, że znalazł go w klasie na podłodze, a więc wziął sobie. Helena wytłumaczyła Eugeniuszowi, że nie można postępować w taki sposób i doradziła mu oddać długopis nauczycielowi, żeby ten wyjaśnił, czyj on jest. Najpierw Eugeniuszowi to się nie spodobało, ale kiedy Helena uzasadniła, dlaczego właśnie oddanie długopisu jego właścicielowi jest właściwym wyjściem, on się zgodził.

Rodzice i nauczyciele muszą kształtować u dzieci zasady moralne, wyjaśniać im, które uczynki są właściwe, a które – nie. Rozumienie zachowania moralnego i umiejętność właściwego działania w dużej mierze zależy od otoczenia, w którym rośnie dziecko, a także od jego przyzwyczajeń emocjonalnych, poznawczych, fizycznych i społecznych.

Przyjrzyjmy się podstawowym etapom rozwoju moralnego dzieci i spróbujmy wyjaśnić, w jaki sposób rodzice mogą zaszczepić dziecku wartości moralne.

Czym jest moralność

Moralność to zdolność do rozróżnienia właściwych i niewłaściwych zamiarów, myśli, uczynków i zachowania. Rozwój moralny dziecka jest związany z pojęciami o moralności, które człowiek poznaje od dzieciństwa i w ciągu całego dorosłego życia.

Rodzice powinni zaszczepić dziecku owe pojęcia – jest to podstawowy cel procesu wychowawczego.

Etapy moralnego rozwoju dzieci

Moralny rozwój dziecka odbywa się stopniowo: zaczyna się w wieku dziecięcym i poprzez młodzieńczy trwa w wieku starszym. Przyjrzyjmy się szczegółowo podstawowym etapom tego procesu:

1. Dzieciństwo

Niemowlęta nie rozumieją zasad moralnych. Ich rozumienie tego, co jest właściwe, a co nie, zależy od ich uczuć i życzeń. Spędziwszy 9 miesięcy w łonie matki, niemowlę oczekuje, że jego mama i nadal będzie zaspokajała jego potrzeby. Od ich zaspokojenia zależy to, jak niemowlę rozumie właściwe i niewłaściwe:

• uczucie głodu jest niewygodne dla dziecka, dlatego ona uważa je za niewłaściwe;
• kiedy mama dba o dziecko, przytula i karmi je, niemowlę robi wniosek, że jest to właściwe, a jeśli mama nie zadowala jego potrzeb, czuje strach i wnioskuje, że jest to niewłaściwe.

2. Wczesne dzieciństwo (2–3 lata)

W tym wieku dziecko zaczyna rozumieć, że inni ludzie też mają prawa i potrzeby. Jednak ono jeszcze nie uświadamia różnicy między dobrem a złem. W wieku 2‒3 lat dziecko może czuć winę i przestrzegać zasady zachowania polegającego się na empatii. Opierając się na reakcji rodziców, dziecko rozumie konieczność posłuszeństwa, ponieważ:

• dziecko wie, że zabieranie zabawek młodszemu bratu jest złe, dlatego, że za to rodzice mogą je ukarać;
• ono nie rozumie, dlaczego nie można potrącać rówieśników, ale wie, że zostanie za to ukarane;
• dziecko zwykle przestrzega ustanowionych zasad, żeby uniknąć kary.

3. Wiek przedszkolny (3–5 lat)

W tym wieku dziecko przejmuje wartości rodzinne. Określmy niektóre prawidłowości owego procesu:

• ponieważ reguły i normy są niezbędne do utrzymania dyscypliny w rodzinie, one stają się ważne dla dziecka;
• dziecko oczekuje, że rodzice albo inni dorośli będą kontrolować sytuację;
• ono rozumie role dziecka i dorosłego oraz spodziewa się, że dorośli będą je kontrolować;
• ono rozumie, że uczynki mają konsekwencje;
• pozytywne wychowanie umożliwia nawiązywanie kontaktu z dzieckiem i ono zachowuje się grzecznie. Jeśli brakuje takiego kontaktu, dziecko będzie działać na podstawie swoich uczuć, zanim nie zostanie przyłapane na złym zachowaniu.

4. Wiek szkolny (7–10 lat)

Od wieku siedmiu lat dzieci zaczynają wątpić, czy są idealni ich rodzice, nauczyciele i inne autorytetne osoby. Osobliwości tego etapu to:

• dziecko precyzyjnie rozumie, co powinno, a czego nie może robić. Ono pragnie uczestniczyć w określeniu zasad;
• ono uświadamia, że dzieci mają swoje prawa i traktuje zasady ze względu na to, czy mu odpowiada, czy nie.

5. Wiek nastoletni (11‒16 lat)

Zbliżając się do wieku dorosłego, dziecko zaczyna rozwijać własne wartości moralne, analizując i podważając wartości, które zaszczepiają mu rodzice:

• nastolatek poszerza horyzonty swoich zasad moralnych i postrzega reguły jako zestaw korzystnych dla wszystkich ludzi wskazówek społecznych;
• dziecko docenia reguły, ale omawia je;
• nastolatek okazuje zainteresowanie tym, co jest korzyścią społeczną, ponieważ w tym wieku kształtuje się zdolność dziecka do myślenia abstrakcyjnego;
• nastolatek zaczyna rozumieć, że jego decyzje wpływają na otaczających ludzi;
• nastolatek pragnie, żeby rówieśnicy akceptowali go, w tym celu on może zmieniać swoje zasady moralne;
• tak opinia dziecka zmienia się od „postępuję w taki sposób, dlatego że uważam to za właściwe” poprzez „postępuję w taki sposób, dlatego że tak jest w mojej rodzinie” i do „postępuję w taki sposób, dlatego że to jest właściwe”.

Moralny rozwój dziecka jest bardziej skomplikowanym procesem, niż przyswojenie wartości rodzinnych. W psychologii istnieją różne teorie wyjaśniające moralny rozwój dziecka.

Teoria moralnego rozwoju dziecka Jeana Piageta

Szwajcarski psycholog Jean Piaget, którego prace są poświęcone rozwoju dzieci, twierdził, że moralny rozwój dzieci składa się z dwóch podstawowych etapów.

Pierwszy etap trwający do siedmioletniego wieku nazywa się heteronomią. Na tym etapie zasady moralne są dziecku nawiązywane. Po siedmiu latach stopniowo zaczyna się nowy etap – autonomia.

Piaget zaznaczał, że moralny rozwój dziecka zależy od jego zdolności poznawczych. Ze względu na to dzielił proces rozwoju moralnego na takie fazy:

Faza sensoryczno-motoryczna (do 2 lat)

• dziecko postrzega świat odpowiednio do rozwoju motoryki;
• ono otrzymuje nowe doświadczenie poprzez oddziaływanie fizyczne: patrzy na obiekty, bierze ich do rąk albo wkłada do ust;
• dziecko przyswaja „stałość obiektów”: ono rozumie, że przedmioty istnieją, nawet jeżeli nie może ich zobaczyć, usłyszeć albo schwycić.

Faza przedoperacyjna (od 2 do 7 lat):

• dziecku brakuje rozwiniętej zdolności do decentralizacji, czyli podstawą wszystkich jego czynów jest przekonanie, że jego potrzeby ktoś powinien zaspokajać;
• dziecko nie ma wystarczająco rozwiniętej logiki do wykonania operacji umysłowych;
• myślenie dziecka jest egocentryczne, czyli ono nie jest w stanie zrozumieć punktu widzenia innego człowieka.

W pierwszych dwóch fazach dziecko nie może odróżnić tego, co należy do niego, od tego, co należy do innych. Otóż wszystkie jego czyny są skierowane na zaspokojenie własnych potrzeb, dlatego ono okazuje zaniepokojenie z tego powodu.

Faza operacji konkretnych (7–11 lat):

• dziecko nie ma rozwiniętej zdolności do myślenia abstrakcyjnego;
• podczas tego procesu u dziecka znacznie rośnie psychiczne wyobrażenie o obiektach;
• wskutek rozwoju sfery poznawczo-symbolicznej dziecko szybko przyswaja język;
• u dziecka poniża się egocentryzm.

Faza operacji formalnych (11–12 lat):

• dziecko zaczyna myśleć abstrakcyjnie;
• u dziecka rozwija się fizyczne i psychiczne wyobrażenie o obiektach.

W fazach operacji konkretnych i formalnych dziecko może widzieć rzeczy ze strony. Ono uświadamia ważność współpracy, wzajemności i równości. W tym okresie ono przechodzi od heteronomii do autonomii.

Teoria rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga

Amerykański psycholog Lawrence Kohlberg zaproponował teorię rozwoju moralnego, zgodnie z którą wyodrębnił następujące stadia:

• stadium 1: orientacją kary i posłuszeństwa. Małe dzieci zachowują się właściwie, ponieważ boją tych, którzy mają władzę, oraz przestrzegają zasady, żeby uniknąć kary;
• stadium 2: egoizm / indywidualizm. Dziecko uważa za właściwe działania, które zaspokajają jego potrzeby, a czasem również potrzeby innych. Wzajemność na tym stadium nie jest związana z przychylnością i sprawiedliwością;
• stadium 3: grzeczny chłopczyk / grzeczna dziewczynka. Właściwe czynności w rozumieniu dziecka − to, co się podoba ludziom dookoła i wywiera na nich wrażenie. Dziecko przejmuje się wrażeniem, które ono wywiera na innych; za pomocą dobrego zachowania ono szuka aprobaty;
• stadium 4: orientacja prawa i porządku. Właściwe zachowanie oznacza wykonanie swojego obowiązku, podporządkowanie społecznym normom dla swojego dobra oraz szacunek dla władzy;
• stadium 5: orientacja umowy społecznej. Dziecko akceptuje uniwersalne zasady, prawa i normy społeczne. Podstawą właściwych czynności dziecka, oprócz norm akceptowanych przez społeczeństwo, są wartości i przekonania prywatne;
• stadium 6: orientacja uniwersalnych zasad sumienia. O właściwych czynnościach decyduje sumienie człowieka zgodnie z wybranymi zasadami etycznymi.

Pierwsze i drugie stadia Kohlberg nazywał przedkonwencjonalną moralnością trzecie i czwarte – konwencjonalną, a dwa ostatnie – postkonwencjonalną.

Teoria moralnego rozwoju Carol Gilligan

Carol Gilligan, uczennica Lawrence’a Kohlberga, zauważyła, że badania Kohlberga dotyczyły tylko moralnego rozwoju chłopczyków i mężczyzn. Ona stwierdziła, że moralny i psychiczny rozwój kobiet i mężczyzn się różni. Mężczyźni rozpatrują moralność pod względem reguł i sprawiedliwości, a kobiety – pod względem opieki i relacji wzajemnych. Carol Gilligan wyodrębnia następujące etapy rozwoju moralnego:

• na etapie przedkonwencjonalnym celem dziecka jest przetrwanie;
• potem u dziecka pojawia się uczucie odpowiedzialności za innych;
• na etapie konwencjonalnym dziecko rozwija zdolność do ofiarności;
• później dziecko postrzega siebie jako osobowość i stara się zachowywać nie dobrze, lecz właściwie;
• na etapie postkonwencjonalnym dziecko rozumie konieczność nie wyrządzać szkody ani sobie, ani innym.

Teoria moralnego rozwoju Burrhusa Skinnera

Podstawą teorii Burrhusa Skinnera są zasady behawioryzmu:

• świat zewnętrzne ma kluczowe znaczenie w kształtowaniu moralności dziecka;
• głównym narzędziem rozwoju moralnego jest socjalizacja.

Istnieje kilka teorii dotyczących rozwoju dziecka, które polegają na tym, że na ten proces wpływają rodzice i otoczenie dziecka.

Rola rodziców w moralnym rozwoju dziecka

Dzieci uczą się moralności od najbliższych osób. Żeby pomóc dziecku, rodzice mogą zrobić następujące kroki:

• motywujcie dziecko do działań według przyjętych nom;
• określenie i uznanie emocji na wczesnych etapach pomoże dziecku zrozumieć, że jej współczujecie;
• chwalcie dziecko za każdym razem, kiedy ono okazuje pozytywne zachowanie i demonstruje właściwe moralne zachowanie. W taki sposób dziecko zrozumie, czego od niego oczekują;
• wasze dzieci pilnie obserwują was. Przestrzegajcie reguły, których uczycie, pokazujcie mu pozytywny przykład.

Ponadto żeby stać się wzorcowym przykładem do naśladowania dla waszego dziecka, musicie nauczyć je właściwych pod względem moralnym modelów zachowania.

Jak zaszczepić dziecku wartości moralne

Zaszczepienie dziecku wartości moralnych jest nieproste. Proponujemy kilka rad:

• wyjaśnijcie dziecku zasady moralne, które waszym zdaniem mają główne znaczenie;
• opowiedzcie dziecku, jak złe zachowanie wpływa na innych i na niego. Na przykład: „Jeśli będziesz mówić nieprawdę, pewnego razu nikt ci nie uwierzy”;
• omówcie z dzieckiem sytuacje hipotetyczne, żeby ono oceniło swoje myśli i podjęło decyzję. Na przykład: „Wyobraź sobie, że w szkole drwią z twojego przyjaciela. Co robiłbyś/robiłabyś w tej sytuacji?”;
• wyjaśnijcie dziecku, że dobre uczynki mają dobre konsekwencje;
• upewnijcie się, że dotrzymujecie się swoich zobowiązań i obietnic danych dziecku i okazujesz życzliwość w stosunku do niego;
• dawajcie dziecku pozytywny przykład zachowania moralnego;
• zachęcajcie do zajęć, które uczą dziecko moralności.

Zajęcia, które rozwijają moralność dziecka

Żeby odkryć najlepsze wartości moralne dziecka, zaproponujcie jej zagrać w gry indywidualne, grupowe i rozwijające. Gry mogą nauczyć dzieci współpracy i równości, ponieważ:

• gry grupowe (na przykład chowanego, wyścigi etc.) uczą dzieci uczciwości i ważności przestrzegania reguł;
• za pomocą gier grupowych dzieci rozumieją, że przestrzeganie reguł jest potrzebne nie po to, że uniknąć kary, a po to, że jest to właściwie i etycznie;
• gra „kółko i krzyżyk” dobrze odpowiada małym dzieciom. Grajcie w tę grę z dzieckiem, żeby pokazać, że możecie być równi;
• ta gra pomoże dzieciom zrozumieć, że one mogą brać odpowiedzialność za niektóre swoje działania i decyzje i że nie wszystko zależy od innych ludzi.

Moralny rozwój dziecka jest nie mniej ważny, niż fizyczny czy psychiczny. Nie musicie czekać, zanim dziecko wyrośnie, żeby wyjaśnić mu normy moralne. Zaczynajcie od wczesnego dzieciństwa, bądźcie dobrym przykładem dla waszego dziecka. Tak dziecko będzie mogło przejąć wasze wartości moralne, zrobić je nieodłączną częścią swojego życia.