13 wskazówek pomocnych dla lepszego zrozumienia psychologii dziecka

Światowej sławy psycholog Sigmund Freud twierdził, że na początku dziećmi kierują instynkty i samolubne pobudki. Stopniowo jednak dzieci dostosowują się do warunków otaczającego świata, przyswajając sobie wartości i zasady rodziców. Rodzice odgrywają bardzo ważną rolę w rozwoju ich świadomości.

Jednym z najważniejszych zadań, które czekają rodziców, jest zrozumienie psychologii swojego dziecka. Oczywiście, że nie potrzebujecie w tym celu wykształcenia psychologicznego. Powinniście jednak wiedzieć i rozumieć niektóre podstawowe rzeczy o swoim dziecku: co mu odpowiada, a co nie; co wywołuje płacz, a co śmiech; co może być dla niego motywacją, a co powoduje cierpienie.

Oto kilka wskazówek, które pomogą rodzicom zrozumieć, w jaki sposób dziecko postrzega świat.

Co to jest psychologia dziecka?

Psychologia dziecka jest jedną z najbardziej popularnych dziedzin psychologii rozwoju. Poświęcona jest badaniu procesów psychologicznych zachodzących w dziecku od chwili urodzenia do okresu dojrzewania. Ze szczególną uwagą przygląda się zmianom, które zachodzą w psychice dziecka od czasu niemowlęctwa.

Psychologia dziecka bada też rozwój motorycznych, poznawczych i językowych umiejętności, społecznych i emocjonalnych sfer dziecka itp.

Dlaczego tak ważne jest zrozumienie psychologii dziecka?

Każdy rodzic interpretuje zdolności oraz umiejętności swojego dziecka (lub ich brak) na swój własny sposób. Jeżeli nie rozumiecie swojego dziecka, możecie nieprawidłowo ocenić jego zachowanie i myśli. W większości przypadków nie wyrządza to dziecku dużej szkody, ale czasem konsekwencje mogą być bardzo poważne. Rodzice odgrywają najważniejszą rolę w rozwoju dziecka. I jeżeli nie jesteście dostatecznie świadomi tego, jak działa psychika dzieci, możecie popełniać błędy w jego wychowaniu.

Naukowcy dowiedli, że rozwój dziecka zależy od ilości czasu, który rodzice temu poświęcają. Dlatego ważne jest nie tylko, by rodzice spędzali dużo czasu ze swoim dzieckiem, ale też by zdobywali nową wiedzę dotyczącą jego rozwoju. Będzie to znaczny zasiłek w emocjonalny i intelektualny rozwój ich dziecka.

Jak lepiej zrozumieć psychologię dziecka

Słynny psycholog Jean Piaget twierdzi: „Jeśli chodzi o moralność i intelekt, dziecko nie rodzi się ani dobre, ani złe. Dziecko jest samo panem swojego losu” („Psychologia dziecka”).

Wychowywanie dzieci to coś więcej niż po prostu zapewnienie im wygodnego życia i zaspokojenie ich podstawowych potrzeb. Wychowywać dziecko to znaczy ofiarowywać mu wiele emocji i zapewniać bezpieczeństwo. Rozpatrzmy kilka podstawowych wskazówek dotyczących tego, jak lepiej zrozumieć psychologię dziecka.

1. Najważniejszy sekret to obserwowanie

Obserwowanie jest jednym z najprostszych i najbardziej skutecznych sposobów na poznanie psychologii dziecka. To może banalna, ale bardzo ważna rada dla rodziców: zawsze interesujcie się tym, co robią i mówią wasze dzieci. Obserwujcie zachowanie i emocje dziecka, gdy bawi się, je, śpi itp.

Pamiętajcie, że każde dziecko jest wyjątkowe i ma własne cechy charakteru nawet w dzieciństwie. Dlatego nie warto porównywać go z innymi dziećmi, bo to stresuje dziecko i czasem może nawet wywołać poczucie niższości.

Aby się upewnić, że rozumiesz psychologię swojego dziecka, zadaj sobie kilka pytań:

• Co moje dziecko lubi robić najbardziej?
• Jak reaguje, gdy jest zmuszone robić to, czego nie lubi (np. jeść jarzyny, wstawać wcześnie czy wykonywać prace na rzecz domu).
• Czy dziecko jest dostatecznie towarzyskie? Czy jest gotowe dzielić się czymś z innymi lub próbować czegoś nowego?
• Ile czasu potrzebuje by oswoić się w nowym otoczeniu? Czy łatwo przystosowuje się do zmian?

Szukając odpowiedzi na te wszystkie pytania, nie oceniajcie dziecka. Po prostu je obserwujcie.

2. Czas z dzieckiem spędzajcie pożytecznie

Obecnie prawie wszyscy rodzice szarpią się pomiędzy domem i pracą zawodową, nazywając to wielozadaniowym stylem życia. Odnosi się wrażenie, że wychowanie dziecka wcale nie jest najważniejsze, a mieści się w szeregu innych spraw.

Jeżeli brakuje czasu na wychowywanie dziecka, trzeba koniecznie wprowadzić jakieś zmiany. Jeżeli chcecie rozumieć swoje dziecko, przede wszystkim powinniście poświęcać mu trochę czasu.

• Czas, który rodzice spędzają z dzieckiem przy śniadaniu i kolacji, to zbyt mało. Udzielcie trochę czasu, by z nim pogadać i pobawić się;
• Rozmowy z dzieckiem to zadanie bardzo odpowiedzialne. Bliska komunikacja pozwoli rodzicom, dowiedzieć się, co dzieje się w jego świecie w szkole i w domu. Gdy dziecko opowiada o swoich przeżyciach, poznajemy jego preferencje i pragnienia. Dobra komunikacja z dzieckiem jest solidnym fundamentem relacji rodzic-dziecko;
• Pożyteczne spędzanie czasu nie koniecznie polega na rozmowach czy wspólnych zajęciach. Czasem można po prostu sobie razem posiedzieć i pomilczeć. Obserwujcie je, a zaczniecie rozumieć szczególne cechy jego osobowości.

3. Dziecko potrzebuje pełnej uwagi

Gdy zamierzasz spędzić czas z dzieckiem, nie planuj innych spraw na ten sam czas. Dziecko zasługuje na pełnię uwagi. Jeżeli rozmawiasz z dzieckiem i jednocześnie gotujesz, prowadzisz samochód czy też robisz coś innego, najpewniej przegapisz najważniejsze z tego, co ma ci do powiedzenia. Okaż mu, że jego problemy są dla ciebie równie ważne, jak twoje własne.

Zaplanuj czas, który poświęcisz wyłącznie dziecku. Gdy nie rozpraszają cię żadne postronne sprawy, dziecko czuje się bezpieczne, ważne i jest gotowe otworzyć się jeszcze bardziej.

4. Zwracajcie uwagę na otoczenie dziecka

Liczne badania dowiodły, że zachowanie dziecka i jego reakcje w dużej mierze określa otoczenie, w którym się wychowuje. Dlatego rodzice powinni zwracać uwagę na to, z kim dziecko przestaje.

Badania wykazały również, że otoczenie dziecka wpływa na rozwój jego mózgu. To z kolei wpływa na rozwój umiejętności językowych i poznawczych. Szczególnie ważną rolę odgrywa w tym też atmosfera w domu.

Zachowanie dziecka w dużej mierze zależy też od tego, jacy ludzie je otaczają i jak ono z nimi współdziała. Zwróćcie uwagę na warunki, które otaczają dziecko w domu i w szkole. Na przykład, jeżeli dziecko jest agresywne lub ma problemy z socjalizacją, pomyślcie, kto czy co mogło na to wpłynąć.

5. Zrozumcie, jak funkcjonuje mózg dziecka

Zazwyczaj rodzice dobrze zdają sobie sprawę z fizjologii swojego dziecka, ale raczej słabo rozumieją, jak działa jego mózg. A mózg dziecka rozwija się w miarę zdobywania przez nie doświadczeń, czyli gdy uczy się reagować w określony sposób w różnych sytuacjach.

Właściwe zrozumienie tego, jak funkcjonuje mózg dziecka, może pomóc rodzicom dowiedzieć się wiele o zachowaniu dziecka, o tym, jak podejmuje decyzje, o jego zdolnościach społecznych, logicznych i poznawczych.

Negatywne doświadczenia mogą prowadzić do negatywnych reakcji emocjonalnych dziecka. To może źle odbić się na jego rozwoju.

Zrozumienie, jak działa mózg dziecka, pomoże rodzicom przekształcić negatywne doświadczenia w nowe możliwości rozwoju.

Słynny amerykański psycholog Daniel Siegel, autor książki „The Growing Brain” („Rozwój umysłu”), mówi w szczególności: „Dzięki zrozumieniu funkcjonowania mózgu rodzice mogą pomóc swoim dzieciom stworzyć solidne podstawy dla zdrowego życia społecznego i dobrostanu emocjonalnego, nauczyć je pokonywania trudnych sytuacji z łatwością”.

6. Pozwólcie dziecku wypowiedzieć się

Rozmawianie z dzieckiem jest ważne, ale nie mniej ważne jest też słuchanie go, gdy ma coś do powiedzenia. Zainicjujcie rozmowę, a potem posłuchajcie, co dziecko próbuje wam powiedzieć. Czasami dzieciom, szczególnie tym małym, trudno jest wyrazić swoje myśli, dlatego podczas rozmowy zwracajcie uwagę nie tylko na ich słowa, ale też na sygnały niewerbalne:

• ton głosu - sposoby, za których pomocą dziecko akcentuje pewne słowa czy zwroty;
• wypowiedzi, które świadczą o tym, co dziecko czuje w danej chwili. Gdy o czymś opowiada, postarajcie się zrozumieć, jakich emocji przy tym doznaje: czy podoba mu się to, o czym opowiada, boi się czy niepokoi;
• mowę ciała dziecka - obserwujcie jego kontakt wzrokowy, postawę, pozycję jego rąk;

Należy nie tylko słuchać dziecka, ale też okazać, że je słyszycie i odbieracie jego słowa na poważnie. Jeżeli czegoś nie rozumiesz, zadawaj pytania. Ale nie mów dużo i nie pytaj zbyt wiele, bo dziecko może stracić wątek rozmowy albo zmęczone zamilknie.

7. Dzieci wyrażają swoje emocje w różny sposób

Jest wiele sposobów, za których pomocą dzieci wyrażają swoje myśli i uczucia. Oprócz rozmowy mogą używać w tym celu różnych innych działań.

• Jeżeli dziecko lubi rysować, malować czy wcielać się w różne postacie, zachęcajcie je do dalszych takich działań, bo przez to wyraża swoje emocje i wizję świata. Rodzice mogą podsuwać mu tematy, ale nie powinni ograniczać jego wyobraźni. Zapiszcie je do kółka plastycznego czy teatralnego - w ten sposób pomożecie mu lepiej wyrazić siebie.
• Zaproponujcie mu prowadzenie dzienniczka, w którym będzie opisywało swoje zajęcia i wrażenia za cały dzień. Im więcej dziecko pisze lub rysuje, tym coraz lepiej ukazuje siebie i rozwija mózg.
• Pomimo braku czasu znajdź chwilę na przeanalizowanie rysunków dziecka, żeby zrozumieć jego sposób widzenia otaczającego świata. Nie staraj się wdawać w detale, bo wtedy ryzykujesz, że wyciągniesz fałszywe wnioski na temat dziecka albo przeniesiesz na nie własne emocje.
• Pozwól dziecku samemu wyjaśnić, co narysowało i dlaczego, zapytaj, jakie emocje nim kierowały podczas rysowania.

8. Stawiajcie pytania we właściwy sposób

Jeśli chcecie, by dziecko podzieliło się swoimi myślami i uczuciami, zadawajcie mu właściwe pytania. Zacznijcie rozmowę od otwartych pytań, które skłaniają dziecko do opowiadania o szczegółach.

• Zamiast zapytać: „Czy podoba ci się ta piosenka?”, zapytaj: „Co sądzisz o tej piosence?”. Cały sens polega na tym, że na pierwsze pytanie padła by krótka odpowiedź „tak” lub „nie”, podczas gdy drugie wymaga już szerszej wypowiedzi i zastanowienia się.
• Zamiast pytać, z kim przed chwilą dziecko bawiło się na podwórku, zapytaj, w co się bawili. Pozwól mu wyjaśnić istotę zabawy ze szczegółami i nie przerywaj, gdy opowiada.
• Nigdy nie unikaj odpowiedzi na pytania, które dziecko zadaje. Jeżeli w tej chwili nie masz na nie odpowiedzi, wróć do tego później. Jeżeli rodzice zignorują pytania dziecka, uważając je za głupie, dziecko niedługo zupełnie przestanie je zadawać.

9. Poszerzajcie wiedzę na temat rozwoju dziecka

Rodzice powinni dobrze rozumieć, co dzieje się z dzieckiem na różnych etapach jego rozwoju, by upewnić się, że ten proces odbywa się w normalnym zakresie. Czytajcie specjalistyczne książki i strony internetowe dotyczące tego tematu, rozmawiajcie z fachowcami, którzy mogą opowiedzieć o rozwoju psychiki dziecka. Jeżeli nie wiecie, jak rozwija się dziecko, może chwilami wydawać się, że coś z nim jest nie tak jak trzeba. A z pesymistycznymi przypuszczeniami spieszyć się nie warto.

10. Obserwujcie inne dzieci

Czasem obserwowanie rówieśników dziecka pomaga je lepiej zrozumieć. Widząc jego zachowanie wśród innych dzieci można łatwiej określić zarówno mocne, jak i słabe strony jego osobowości.

To nie znaczy, że powinniście porównywać swoje dziecko z każdym jego kolegą szkolnym czy przyjacielem. Rodzice często określają zdolności swojego dziecka porównując je z jego rówieśnikami. Ale w dalszej perspektywie może to mieć na nie negatywny wpływ. Porównanie nie zawsze jest szkodliwe, najważniejsze jest, by z nim nie przesadzać.

11. Współodczuwajcie – stawiajcie siebie na miejscu dziecka

Czasem, by być bliżej dziecka, trzeba postawić się na jego miejscu, myśleć, a czasem nawet zachowywać się tak jak ono. Empatia jest ważną cechą, którą rodzice muszą najpierw rozwinąć w sobie, jeżeli chcą lepiej rozumieć swoje dziecko. Co więcej, nie jest to kopiowanie emocji dziecka, lecz ich akceptacja i odpowiedź na jego potrzeby w danej chwili. Wiecie dobrze, co czuje dziecko, kiedy wam o tym opowiada. Ale możecie nie zrozumieć jego uczuć, gdy z nim nie współodczuwacie. Empatyczna komunikacja niewątpliwie niesie ze sobą wielką wartość, dobroczynnie też wpływa na rozwój inteligencji dziecka.

Rozpatrzmy niektóre z najprostszych sposobów rozwijania w sobie empatii.

• Uważnie wsłuchujcie się w uczucia dziecka, starajcie się zrozumieć, co przeżywa.
• Rozmawiajcie z dzieckiem dostępnymi słowami tak, żeby mogło zrozumieć, o co chodzi. Zapytaj siebie, czy będąc dzieckiem mógłbyś(łabyś) zrozumieć dorosły język pełen złożonych słów i zwrotów?
• Gdy nie potrafisz zrozumieć zachowania dziecka w pewnej sytuacji, zapytaj siebie, jakbyś się zachował(ła) na jego miejscu? Spróbuj spojrzeć na to oczami dziecka i oceń sytuację z jego punktu widzenia.

12. Rozwijajcie inteligencję emocjonalną dziecka

Przez długi czas emocje dzieci nie były traktowane tak samo poważnie, jak emocje dorosłych. Uczucia i emocje dziecka przyjmowano jak należne, ponieważ uważano, że dziecko zapomina o nich, gdy wyrasta.

Dzisiaj specjaliści w dziedzinie rozwoju dziecka oraz psychologowie obalają ten punkt widzenia i twierdzą, że nigdy nie należy lekceważyć emocji dziecka czy jego zdolności do kierowania nimi.

Inteligencja emocjonalna (EQ) to zdolność człowieka do rozpoznawania, wyrażania i kontrolowania swoich emocji. Każde dziecko ma własny niepowtarzalny temperament, dany mu przy narodzeniu. Jedne dzieci są otwarte i czynne, inne zaś nieśmiałe i powolne.

Rodzice powinni zrozumieć rodzaj inteligencji emocjonalnej swojego dziecka i zrobić wszystko, co mogą, by pomóc mu pełni ją rozwinąć.

13. Nie wyciągajcie pochopnych wniosków

Nie łudźcie się, że dokładnie wiecie, czego chce wasze dziecko i jak się czuje w każdej chwili. Jeżeli nie skarży się na nic, możecie założyć, że jest szczęśliwe. Albo możecie uważać się za dobrych rodziców tylko dlatego, że dziecko grzecznie zachowuje się przy ludziach i nie kaprysi.

Gdy snujecie podobne przypuszczenia, przestajecie rozumieć swoje dziecko i przez to możecie postępować nieprawidłowo w stosunku do niego. Gdy nie macie pewności, że wiecie, co czuje dziecko, po prostu je zapytajcie – i to rozwieje wszelkie wątpliwości.

Zaburzenia psychiki u dzieci

Dzieci kształtują pewne wzorce zachowania pod wpływem rodziców, krewnych i bezpośredniego otoczenia. Większość dzieci ma niewielkie problemy z zachowaniem – mogą być uparte, szorstkie czy roztargnione. Jeżeli te problemy nie miną z czasem, mogą przerodzić się w zaburzenia zachowania. Rozpatrzmy te najczęstsze.

1. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). U dzieci cierpiących na ADHD przejawiają się trzy główne objawy: brak uwagi, impulsywność oraz nadpobudliwość. Takie dzieci zachowują się zbyt niespokojnie i agresywnie czy też są nadmiernie pobudliwe.

2. Depresja i choroba afektywna dwubiegunowa (CHAD, cyklofrenia). Dzieci z chorobą afektywną dwubiegunową przeważnie cierpią na duże wahania nastroju: mają długie okresy nadpobudliwości, którym towarzyszą napady gniewu oraz wyzywające zachowanie, a po których następuje depresja. Depresji z kolei towarzyszy frustracja, brak humoru i apatia.

3. Zaburzenia lękowe. Dzieci cierpiące na nie mają skłonność do martwienia się o wszystko na świecie. Nawet najdrobniejsze problemy mogą wywołać ogromny niepokój, a nawet bezsenność.

4. Zespół Aspergera. Jest to łagodna forma autyzmu. Objawy tego zaburzenia obejmują upośledzenie interakcji społecznych, odrzucanie zmian w znanym środowisku, unikanie kontaktu wzrokowego, brak empatii oraz niedorozwój motoryki.

5. Zaburzenia uczenia się. Jest to zaburzenie psychiczne, które komplikuje dziecku proces uczenia się. Objawy tego zaburzenia obejmują trudności w skupianiu uwagi, słabą pamięć i koordynację, niezdolność do przestrzegania instrukcji i brak organizacji.

6. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze. Dzieci z taką chorobą mają skłonności do zastraszania rówieśników, unikają życia towarzyskiego, psują własność innych ludzi, znęcają się nad zwierzętami, kłamią, a nawet kradną cudze rzeczy.

7. Zaburzenia odżywiania. Dzieci z takimi zaburzeniami (anoreksja lub bulimia) zwykle mają nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Przeważnie zaburzenia te powstają w wyniku obsesyjnego myślenia o własnym wyglądzie lub wadze. Objawy tego zaburzenia to też bezsenność, brak motywacji, obniżone wyniki w szkole, depresja, zapominanie itp.

Jeżeli podejrzewacie któreś z tych objawów u swojego dziecka, natychmiast skonsultujcie się z psychologiem.

Obecnie psychologowie coraz częściej kierują się dwoma podstawowymi teoriami rozwoju dziecka: biologiczną i społeczną. Według teorii biologicznej rozwój dziecka jest procesem naturalnym. Teoria społeczna zaś utrzymuje, że proces rozwoju dziecka odbywa się w wyniku wychowywania i wpływu środowiska zewnętrznego. Specjaliści badają rozwój dziecka w różnych aspektach, mianowicie w:

• społecznym (relacje dziecka z rodzicami, rodzeństwem, przyjaciółmi, nauczycielami i innymi osobami, które mają wpływ na jego rozwój);
• kulturalnym (tradycje, ogólnie przyjęte wartości i zasady życiowe, które mają wpływ na rozwój dziecka);
• społeczno-gospodarczym (jak status społeczny, styl życia i poziom materialny rodziny mogą wpływać na jego rozwój).

Nie bójcie się, to nie jest trudne!

Zrozumienie psychologii dziecka może wydawać się dość skomplikowanym zadaniem. Zwłaszcza, jeżeli w rodzinie jest kilkoro dzieci i każde z nich ma inne usposobienie i cechy psychiczne.

Nie należy zakładać, że psychika wszystkich dzieci jest zbudowana jednakowo i że istnieje uniwersalny styl wychowywania odpowiedni dla nich wszystkich. Dlatego droga do pomyślnego wychowania dziecka leży w poznawaniu jego psychiki. Może się to wydawać długim i żmudnym procesem, ale wynik jest tego wart, bo w końcu uzyskacie dobrze ukształtowaną, zdrową i odporną psychikę dziecka.