Rozwijanie funkcji wykonawczych dziecka

Funkcje wykonawcze to wyspecjalizowany zespół umiejętności poznawczych, niezbędnych do przemyślenia i wykonania zadań, a także do opanowania i regulowania naszych myśli, emocji i postępowania w chwilach konfliktu lub pod wpływem rozpraszających czynników. Właśnie dzięki funkcjom wykonawczym, które przejawiają się już we wczesnym dzieciństwie, dziecko jest w stanie kontrolować swoje zachowanie.

Psychologowie czasem rozróżniają dwa podsystemy: funkcje zimne, które dotyczą umiejętności ściśle poznawczych (na przykład, umiejętność liczenia w umyśle) i funkcje gorące, które pomagają regulować emocje (na przykład, zdolność opanowania gniewu).

Głównymi częściami składowymi funkcji wykonawczych są: samokontrola (hamowanie), pamięć operacyjna, elastyczność poznawcza.

1. Samokontrola to zdolność by przeciwstawić się pokusie i zamiast tego postąpić właściwie. Pomaga ona dzieciom skoncentrować uwagę, działać mniej impulsywnie i pozostawać skupionymi na wykonaniu pewnego zadania.

2. Pamięć operacyjna (robocza, krótkotrwała) to zbiór procesów, który pozwala przetwarzać i przechowywać tymczasowe informacje, przypuszczać, gdzie można je zastosować. To zdolność powiązania nowego pomysłu z wcześniejszą koncepcją i ustalania priorytetów, zachowania informacji, gdy przekładamy uwagę na coś innego. Jest ona niezbędna dla uczenia się, ponieważ pozwala na utrzymanie wydobytych z pamięci informacji i przyswajanie nowych.

3. Elastyczność poznawcza to zdolność do świadomego przełączania uwagi pomiędzy poszczególnymi zadaniami albo alternatywnymi odpowiedziami. To zdolność do twórczości i zmieniania swojego zachowania odpowiednio do zmieniających się okoliczności. Pozwala na używanie wyobraźni, kreatywne rozwiązywanie problemów, wychwytywanie błędów oraz ich korygowanie.

O ile ważne są funkcje wykonawcze?

Funkcje wykonawcze są niezwykle ważne dla rozwoju dziecka. Świadczy o tym fakt, że sądząc po tym, o ile są one rozwinięte w jego wczesnym wieku, można z dużym prawdopodobieństwem założyć, jak dobre będą jego wyniki w nauce szkolnej, w jakim stopniu będzie w stanie zaadaptować się w społeczeństwie, jak bardzo będzie trzymało się zdrowego trybu życia itd. Rozwinięte funkcje wykonawcze pozwalają dziecku na konsekwentne dążenie do wyznaczonych celów.

W związku z tym niezwykle ważne jest, aby rodzice znaleźli sposoby wspierania rozwoju tych funkcji już w pierwszych latach życia dziecka.

Co wiemy o funkcjach wykonawczych?

Przede wszystkim należy pamiętać, że zajmuje to trochę czasu zanim dziecko w pełni ukształtuje funkcje wykonawcze. Jest to częściowo spowodowane powolnym dojrzewaniem kory przedczołowej mózgu. Rozwój funkcji wykonawczych zaczyna być zauważalny, gdy dziecko samo przypomina sobie o ważnych celach (na przykład, gdy dobrowolnie odmawia oglądania telewizji po to, by odrobić lekcje).

O rozwoju funkcji wykonawczych świadczy też, gdy dziecko uczy się analizować otaczające środowisko, żeby zdecydować, jak ma działać w danej sytuacji (na przykład, rozumie, że trzeba się pouczyć, żeby z powodzeniem zdać egzamin i dlatego rezygnuje z oglądania telewizji). Niewystarczającym rozwojem funkcji wykonawczych można wytłumaczyć to, że małe dzieci wyglądają na uparte i odmawiają przestrzegania logicznych poleceń rodziców (na przykład, nie życzą sobie zakładać czapki zimą). Często zdarza się, że funkcje wykonawcze są słabo rozwinięte u dzieci pochodzących z biedniejszych rodzin.

Z powodu niedojrzałości układu nerwowego małe dzieci są bardzo wrażliwe na przeżycia emocjonalne, które mogą zakłócać rozwój funkcji wykonawczych, albo też, na odwrót, przyczyniać się do ich rozwoju. Na przykład, silny stres może być na tyle szkodliwy dla rozwoju funkcji wykonawczych dziecka, że jego zachowanie może stać się podobne do objawów zespołu nadpobudliwości z deficytem uwagi. Dlatego często zdarza się, że u dzieci z zaburzeniami funkcji wykonawczych mylnie diagnozuje się ADHD.

Z drugiej strony pozytywne przeżycia emocjonalne (na przykład, dobre relacje z rodzicami w dzieciństwie) mogą uchronić dziecko przed negatywnymi skutkami czynników stresujących (na przykład, trudnych warunków finansowych rodziny). W czego wyniku funkcje wykonawcze takich dzieci rozwijają się normalnie. Dzieci wrażliwych rodziców, którzy stosują łagodne metody wychowania, a nie surową dyscyplinę, z reguły również lepiej rozwijają swoje funkcje wykonawcze.

Wystarczająco rozwinięte funkcje wykonawcze przyczyniają się do dobrze rozwiniętych umiejętności społecznych i emocjonalnych, co za tym idzie, powodzenia szkolnego i dobrych wyników w nauce. W młodszych klasach te funkcje znacznie mocniej wpływają na postępy w nauce niż intelekt dziecka czy jego umiejętność czytania i liczenia. Psychologowie przypuszczają, że wiąże się to z tym, że funkcje wykonawcze pomagają dziecku orientować się w stale zmieniającym się otoczeniu. Dlatego ich rozwijanie jest szczególnie ważne dla dzieci, które rosną w niezbyt sprzyjających warunkach.

Niektóre funkcje wykonawcze przyczyniają się do tego, że dziecko rozumie myśli i uczynki innych ludzi. Na przykład, dziecko rozumie, że inni ludzie mogą mieć pojęcie o świecie, różniące się od jego własnego. Jest to umiejętność niezbędna do udanego współdziałania społecznego.

Zalety dobre rozwiniętych funkcji wykonawczych są z pewnością oczywiste. Jednocześnie należy pamiętać, że słaby rozwój funkcji wykonawczych jest charakterystyczny też dla niektórych zaburzeń, na przykład zespołu nadpobudliwości z deficytem uwagi, zaburzenia zachowania i uczenia się, autyzmu i depresji. Wczesne problemy w rozwoju funkcji wykonawczych mogą utrzymywać się przez cały okres dzieciństwa, a nawet młodości.

Co można zrobić?

Psycholog dziecięcy może z powodzeniem pomóc przedszkolakowi rozwinąć lub poprawić jego funkcje wykonawcze. Dzięki temu dziecko będzie mogło poprawić swoje wyniki w szkole, rozwijać umiejętności społeczne i emocjonalne, a także tworzyć nowe połączenia neuronowe w mózgu. Wczesna interwencja może też zmniejszyć problemy związane z zaburzeniami w rodzaju zespołu deficytu uwagi z nadpobudliwością i zaburzenia zachowania. Zajęcia korekcyjne z psychologiem dają dobre wyniki u dzieci w wieku 4-5 lat. Podczas takich zajęć dziecko uczy się umiejętności samoregulacji, najczęściej pod postacią zabawy.

Istnieje również szereg innych zajęć, które przyczyniają się do rozwoju funkcji wykonawczych dziecka. Należą do nich joga, muzyka, medytacja, sztuki walki itp.

Warto również zwrócić uwagę na atmosferę, w której odbywa się nauka w młodszych klasach. Dzieci powinny być bardziej aktywne podczas lekcji, dlatego warto więcej czasu poświęcać na zajęcia w małych grupach, a mniej – w dużych grupach. Dzieci z dobrze rozwiniętymi funkcjami wykonawczymi wymagają mniej wtrącania się nauczyciela. Dość ważne jest też by usunąć z procesu nauczania wszelkie czynniki stresujące. Młodsze dzieci należy też uczyć poprzez zabawy. Na przykład, można z nimi odgrywać z podziałem na role różne sytuacje społeczne. Dzięki temu dziecko więcej dowie się o pełnieniu różnych funkcji społecznych i nauczy się dostosowywać do stale zmieniających się sytuacji.

Ważne jest by zrozumieć, że funkcje wykonawcze rozwijają się przez wiele lat. I nawet bardzo zmotywowanemu dziecku czasem trudno jest przestrzegać wszystkich wskazówek rodziców (na przykład, nie jeść ciastek przed obiadem) czy też skupiać się na czymś przez dłuższy czas. Dlatego rodzice powinni dać mu trochę czasu i zaopatrzyć się w zrozumienie i cierpliwość.