Rozwijanie mowy dziecka: etapy i zalecenia

W miarę rozwoju dziecko na początku wypowiada osobne dźwięki, następnie – całe łatwe słowa („mama”, „tata”) i dopiero później uczy się wymawiać trudniejsze słowa. Rozwój mówienia to bardzo pasjonujący proces, który rodzice zawsze obserwują z wielkim zainteresowaniem.

Rozwój mowy odgrywa bardzo ważną rolę w ogólnym rozwoju dziecka. Za pomocą słów dziecko poznaje świat, wyraża swoje emocje, myśli, pragnienia, wrażenia.

Podstawową wiedzę w zakresie rozwoju mowy dziecka powinien posiadać każdy rodzic. Znając specyfikę tego procesu oraz podstawowe jego etapy, można zorientować się, na ile rozwinięte są umiejętności mówienia waszego dziecka. Rozpatrzmy to dokładniej.

Rozwój mowy u dziecka

Podstawy mówienia formują się w ciągu pierwszego roku życia dziecka, pierwsze zaś trzy lata są kluczowe dla rozwoju tej umiejętności. Umiejętności te rozwijają się w środowisku, w którym dziecko słyszy dźwięki oraz rozmowy innych ludzi. Przed ukończeniem trzeciego roku życia dzieci najłatwiej przyswajają język, dlatego rozwój umiejętności mówienia w tym wieku jest niezwykle ważny.

Niemowlęta komunikują się z otoczeniem za pomocą płaczu. Może on sygnalizować głód, przegrzanie, ból, ale też chęć przywołania któregoś z rodziców. Pierwszy krzyk dziecka jest nie tylko oznaką jego życiowej aktywności, ale również potwierdzeniem funkcjonowania jego narządów mowy. W miarę rozwoju dzieci uczą się słyszeć i rozumieć dźwięki danego języka, podejmują próby naśladowania zasłyszanych dźwięków i zaczynają wyrażać swoje myśli za pomocą osobnych słów lub bardzo krótkich zdań. Należy pamiętać, że tempo rozwoju mowy jest indywidualne dla każdego dziecka.

Etapy rozwoju umiejętności mówienia u dzieci

Etap początkowy – przed mówieniem

Na tym etapie dziecko uczy się komunikować z otoczeniem. Większość dzieci zaczyna komunikować się z rodzicami w wieku jednego roku. W tym czasie dzieci rozumieją już większość wypowiedzi rodziców i potrafią wyrazić swoje potrzeby, wskazując określone obiekty.

Należy również zauważyć, że nie u wszystkich dzieci umiejętność mówienia rozwija się w jednakowej kolejności.

3-4 lata

W wieku 3-4 lat dziecko potrafi już zwykle prowadzić długie i ciekawe, choć nie zawsze sensowne, rozmowy z rodzicami. Pod względem artykulacyjnym dziecko jednak nie jest jeszcze w stanie prawidłowo wypowiedzieć wszystkich głosek, chociaż już dobrze je rozróżnia. W tym wieku dzieci szybko powiększają swoje słownictwo, zaczynają też rozumieć podstawy gramatycznej struktury języka. Dużo gadają, a długie dyskusje sprawiają im przyjemność.

Na tym etapie istnieją pewne wskaźniki, które świadczą o prawidłowym rozwoju mowy dziecka:

1. W tym okresie bardzo wzbogaca się zasób słów, dziecko szybko uczy się nowych wyrazów.

2. Dziecko używa już rzeczowników w liczbie mnogiej, ale może błędnie stosować formy czasowników (na przykład mówi „sprzedawają” zamiast „sprzedają”).

3. Trzyletnie dziecko mówi już prawie zrozumiale i tworzy spójne sekwencje:

• układa zdania z czterech lub więcej słów, ponadto używa zdań pytających i rozkazujących;
• umie i recytuje proste wierszyki dla dzieci, jak też rozumie recytacje innych dzieci;
• poprawnie używa zaimków.

4. Mowa czteroletniego dziecka jest już zupełnie zrozumiała, chociaż czasami występują w niej drobne nieścisłości - dziecko może przestawiać litery albo sylaby w wyrazach. W tym wieku dziecko:

• układa długie i złożone zdania;
• może opowiadać długie historie z właściwym porządkiem zdarzeń;
• zadaje wiele pytań. Mowa dziecka jest jasna i zrozumiała, bez większych błędów;
• rozumie i wykonuje już trudniejsze polecenia.

W wieku przedszkolnym dziecko zwykle prowadzi już dłuższe i bardziej złożone (w sensie gramatycznym) rozmowy z rodzicami.

5-8 lat

W wieku pięciu lat dziecko wypowiada się gramatycznie poprawnie oraz operuje dużym zasobem słów. W wieku zaś sześciu lat dzieci potrafią pisać proste historyjki i rozumieją, w jaki sposób dźwięki tworzą słowa. Piąty i szósty rok życia obfitują w mnogość zadawanych pytań.

Wskaźniki rozwoju mowy dziecka na tym etapie są następujące:

1. W wieku pięciu lat dziecko zazwyczaj formułuje zdania gramatycznie poprawne, lecz czasami popełnia jakieś błędy gramatyczne.

2. Pięcioletnie dziecko:

• ma bogatsze słownictwo;
• jest w stanie wyrazić własny punkt widzenia podczas dyskusji.

3. W wieku do sześciu lat dziecko rozumie już prawie 13 000 słów.

4. Sześciolatek już poprawnie używa zaimków, rozumie też różnice między nimi, ponadto ma już utrwaloną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

5. W wieku do siedmiu lat dziecko rozumie od 20 000 do 26 000 słów oraz rozpoznaje błędy w mowie innych osób.

6. W wieku ośmiu lat dzieci popełniają już bardzo mało błędów gramatycznych. Są w stanie prowadzić pełnowartościowe rozmowy z dorosłymi i wykonywać złożone polecenia, bez potrzeby ich powtarzania. Mogą przeczytać tekst, dostosowany do ich wieku, i pisać proste wypracowania.

Są to zasadnicze etapy rozwoju mowy u dzieci. Jednak jedne dzieci osiągają określone wskaźniki wcześniej, a inne – znacznie później. Każde dziecko rozwija się w swoim własnym tempie. Rodzice powinni jednak pilnie obserwować swoje dzieci, by móc zareagować w porę. Dopóki obserwujecie postępy, bodaj niewielkie, w rozwoju mowy, nie ma powodów do niepokoju. Jednak czasem dziecko może nie rozumieć, co się do niego mówi, albo mieć problemy z wyrażeniem swoich myśli. Jeżeli odchylenia w rozwoju mowy są dłuższe, niż 6 miesięcy od normy rozwoju, wówczas powinno to skłonić rodziców do szukania porady u logopedy. Pomimo, że takie zaburzenia mogą stanowić poważny problem, to jednak z pomocą pewnych ćwiczeń dają się wyleczyć.

Zaburzenia mowy u dzieci

Aby móc rozwijać umiejętność mówienia, dziecko musi posiadać umiejętność słuchania, rozumienia oraz zapamiętywania. Dziecko powinno również umieć strukturyzować swoją mowę. Jeśli te umiejętności nie są dostatecznie rozwinięte w pewnym wieku, może to wskazywać na pewne zaburzenia mowy.

Według statystyk, objawy różnych zaburzeń mowy zaobserwowano u 5% wszystkich dzieci. Zaburzenia mowy należy odróżniać od wad mowy. Wada mowy to niezdolność dziecka do wytworzenia określonych dźwięków języka. W wypadku zaburzenia mowy, dzieci normalnie wypowiadają wszystkie dźwięki, a ich mowa jest zrozumiała. Problem polega na tym, że dzieci mają trudności ze zrozumieniem mowy innych (mowa percepcyjna) czy też z wyrażaniem własnych myśli (mowa ekspresyjna).

Jak ustalić, czy dziecko ma problem z rozwojem mowy?

Dzieci cierpiące na zaburzenie mowy percepcyjnej (znane w medycynie jako alalia sensoryczna) mogą mieć trudności z:

• ze zrozumieniem mowy innych;
• wykonaniem poleceń;
• uporządkowaniem swoich myśli.

Dzieci z zaburzeniami mowy ekspresyjnej (znanymi jako alalia motoryczna) mają trudności z wyrażaniem swoich myśli oraz potrzeb:

• mogą wypowiadać się tylko krótkimi i prostymi zdaniami. Mowa ich jest nie strukturyzowana;
• zasób słów jest znacznie mniejszy niż rówieśników, raczej ubogi;
• czasem trudno im jest dobrać odpowiednie słowo, mogą zapełniać prezerwy przeróżnymi dźwiękami lub słowami-pasożytami („noo”; „ehem” itp.);
• powtarzają te same zwroty w jednej rozmowie;
• używają niewłaściwych gramatycznych form wyrazów.

Jednym z najpoważniejszych zaburzeń jest tzw. specyficzne zaburzenie mowy:

• dzieci mają opóźnienia w rozwoju mowy (na przykład w wieku do 3 lat dziecko wciąż nie umie mówić);
• w wieku trzech lat dziecko może mówić nie dość wyraźnie;
• dzieci mają kłopoty z zastosowaniem czasowników w zdaniach – jest to charakterystyczna rysa specyficznego zaburzenia mowy;
• mogą opuszczać czasowniki posiłkowe;
• jak również mylić czasy czasowników.

Przyczyny zaburzeń mowy

Czasami dziecko nie może rozwinąć umiejętności wytwarzania mowy, słuchania, rozumienia i zapamiętywania z różnych powodów:

• dziecko w życiu codziennym zbyt mało słyszy rozmów na żywo. Im bardziej dziecko jest zanurzone w mówiącym środowisku, tym szybciej rozwija umiejętność mówienia;
• niektóre dzieci mają trudności tylko z rozwojem mówienia, podczas gdy inne sfery ich psychiki rozwijają się prawidłowo;
• przyczyny zaburzenia mowy ekspresyjnej nie są w pełni wyjaśnione. Czasem jednak to zaburzenie związane jest z opóźnieniem ogólnego rozwoju dziecka;
• zaburzenia mowy percepcyjnej mogą być związane z odchyleniami genetycznymi;
• mieszane zaburzenia mowy mogą być spowodowane urazowymi uszkodzeniami mózgu;
• zaburzenia mowy mogą wystąpić u dzieci z opóźnieniami rozwojowymi, odchyleniami ze spektrum autystycznego i wadami słuchu;
• afazja (zakłócenie wcześniej już ukształtowanej mowy) może wystąpić z powodu uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.

Jeżeli dziecko ma problemy z rozwojem mówienia nawet w wieku 3 lat i starszym, należy zasięgnąć porady lekarza, by rozpoznać i w porę wyleczyć możliwe problemy ze zdrowiem.

Diagnostyka i leczenie zaburzeń mowy

Lekarz powinien zapoznać się z historią chorób w rodzinie, aby wyjaśnić, czy członkowie rodziny nie cierpieli na zaburzenia werbalne;

Lekarz może przeprowadzić testy w celu określenia poziomu rozwoju mowy percepcyjnej i ekspresyjnej u dziecka;

Badanie słuchu czy audiometria pomogą ustalić, czy dziecko ma wady słuchu.

Terapia mowy jest najlepszym sposobem leczenia zaburzeń mowy. Ponadto zaleca się poradę psychologa lub psychoterapeuty, ponieważ zakłócenia mowy mogą wywołać problemy natury psychologicznej.

Jak rozwijać mowę u dziecka: pożyteczne porady

1. Dużo rozmawiajcie z dzieckiem. Jak najwięcej rozmawiajcie z dzieckiem na tematy ogólne. Na przykład można zacząć rozmowę następująco: „Idziemy na spacer do parku, kochanie. Zobacz – latają ptaki. Czy czujesz, jak fajnie pachną kwiaty?”

2. Dużo czytajcie dziecku. Nigdy nie jest za wcześnie, by zacząć czytać dziecku. Nawet, kiedy wydaje się, że dziecko jest zbyt małe i niczego nie potrafi zrozumieć, trzeba jednak czytać, aby dziecko słyszało, jak się mówi.

3. Jak najrzadziej włączajcie dziecku telewizor czy komputer. Nie należy od maleńkości przyzwyczajać dziecka do elektronicznych gadżetów. Dla prawidłowego rozwoju mówienia dziecko potrzebuje współdziałania z ludźmi oraz słyszenia, jak się rozmawia na żywo.

4. Wspólne wycieczki oraz zabawy. Wspólny spacer do parku lub po muzeum może otworzyć dziecku zupełnie inny wspaniały świat. Im bardziej dziecko współdziała z otaczającym światem, tym bardziej jest zaciekawione, a zatem zadaje o wiele więcej pytań. Rozmawiając z dzieckiem, zachęcacie je do oswajania nowych doświadczeń.

5. Pokażcie dobry przykład, rozmawiajcie poprawnie. Kiedy rozmawiacie z dzieckiem stańcie naprzeciwko, mówcie powoli i wyraźnie. Jeśli dziecko niewłaściwie wypowiada jakieś słowo, nie należy go karcić ani ośmieszać, ale spokojnie i taktownie je poprawić. Znając już prawidłowe brzmienie słowa dziecko postara się jego nauczyć.

6. Nie zapominajcie, że wy a dziecko macie różne poziomy rozwoju mowy. W komunikowaniu się z dzieckiem należy uwzględniać poziom jego rozwoju. Nie używajcie trudnych słów ani zbyt złożonych zwrotów, których dziecko nie będzie w stanie zrozumieć. Jednak, gdy jakieś niezrozumiałe słowo już padło, wyjaśnijcie dziecku jego znaczenie.

7. Zachęcajcie dziecko do mówienia. Jeśli dziecko samo rozpoczyna rozmowę, pozwólcie mu mówić i objaśniać, słuchając go uważnie. Wspierajcie je w takich sprawach, nawet zwykłe poklepanie po ramieniu doda mu pewności siebie.

8. Mówcie i powtarzajcie. Jeśli dziecko poprawnie wymawia jakieś słowo, powtórzcie je kilka razy w innych zdaniach. W ten sposób dziecko lepiej zrozumie jego znaczenie.

9. Aby nauczyć dziecko nowych słów, używajcie książeczek z obrazkami. Kupcie kilka książek z obrazkami i pomóżcie dziecku nauczyć się nowych prostych słów (piłka, drzewo, dom itp.). Potem pokażcie mu odpowiednie obrazki w książce i porozmawiajcie o nich.

10. Uczcie dziecko nowych słów. Od czasu do czasu podrzućcie dziecku jakieś nowe słowo. Zaproponujcie wymyślenie zdania z tym nowym słowem. Nie szkodzi, jeżeli dziecko nie od razu zrozumie jego znaczenie. Z upływem czasu nauczy się stosować je właściwie.

11. Stale zadawajcie dziecku pytania. Róbcie wszystko, co możliwe, by dziecko rozwijało umiejętność mówienia jak najlepiej. Na przechadzce w parku znajdźcie coś, co dziecko zainteresuje, zadajcie mu kilka pytań (otwartych – wymagających odpowiedzi innej niż „tak” czy „nie”) i zachęcajcie do obszernych odpowiedzi i opisów.

12. Śpiewajcie dziecku piosenki i recytujcie wierszyki. Psychologowie twierdzą, że rymy wiersza czy piosenki pomagają dziecku łatwiej przyswajać nowe słowa.

Rozwój mowy dziecka w środowisku dwujęzycznym

Czasami dziecko rośnie w otoczeniu, które rozmawia w dwóch albo i w trzech językach. Rodzice martwią się, czy taka atmosfera nie spowoduje zaburzeń mowy u dziecka.

Eksperci odpowiadają na to pytanie jednoznacznie: nie. Do niedawna polecano, żeby w obecności dziecka rozmawiać w jakimś jednym języku. Kiedyś psychologowie uważali, że dwujęzyczne otoczenie może zawadzić dziecku w opanowaniu mowy. Uważano również, że dziecko szybciej i łatwiej nauczy się mówić w tym języku, który słyszy najczęściej. Jednak owe założenia nie zostały potwierdzone naukowo. Ponadto jest wiele przykładów tego, że małe dzieci, które rosną w środowisku dwujęzycznym, z powodzeniem opanowują oba języki.

Jeżeli dziecko wykazuje te czy inne opóźnienia rozwojowe, nie popadajcie w rozpacz. Udzielajcie więcej uwagi rozwijaniu umiejętności mówienia stosując powyższe zalecenia. Jeśli te wysiłki okażą się niewystarczające, by poradzić sobie z zaburzeniami mowy u dziecka, należy zwrócić się o pomoc do specjalisty.